در راستای برگزاری سی و یکمین کرسی علمی و ترویجی مرکز مطالعات عالی انقلاب اسلامی دانشگاه تهران ، وبینار تخصصی :  تحلیل انتقادی تفسیر التحریر و التنویر ابن عاشور ، با همکاری این نمایندگی و مرکز مطالعات عالی انقلاب اسلامی دانشگاه تهران و نخستین نمایشگاه مجازی قرآن کریم جمهوری اسلامی ایران ، روز شنبه مورخ ۲۸/۱/۱۴۰۰ با سخنرانی آقایان : دکتر نجم الدین خلف الله، استاد دانشگاه سوسه و  دانشگاه لوران فرانسه ( تونسی الاصل و فرزند شیخ محمد مدانی ، رهبر طریقت مدنیه تونس ) ، دکتر ابوالفضل خوش منش، عضور محترم هیات علمی دانشگاه تهران و حجت الاسلام و المسلمین دکتر محمد علی میرزایی ، پژوهشگر محترم علوم قرآنی برگزار گردید.
این نشست با سخنرانی آقای دکتر نجم الدین خلف الله، استاد تونسی دانشگاه لوران فرانسه آغاز شد. خلف الله در سخنانش به شرح نگاه انتقادی و تحلیلی خود به کتاب "التحریر والتنویر" اثر شیخ امام طاهر بن عاشور پرداخت و بیان داشت مطالعه‌ای که شیخ طاهر بن عاشور در این اثر تفسیری خود که با نام کامل "‌تحریر المعنی السدید و تنویر العقل الجدید" ‌شناخته می‌شود، ارائه داد، مطالعه‌ای است که بر روش‌شناسی تفسیری مبتنی است. در ادامه، دکتر خلف الله این دستاورد علمی روشمند امام طاهر بن عاشور در مقدمه‌اش که شامل ده مقدمه است که به دنبال ایجاد یک نظریه معرفتی خاص در حوزه تفسیر بود را مورد تمجید قرار داد. بن عاشور در این اثر به منظور توضیح پایه‌های اقدامات تفسیری و بیان قواعد آن، بر چند ستون تکیه کرده بود که به منزله منشور یا روشی بود که در سراسر کتابش آن را مبنا قرار داد. 
 
وی همچنین منظور واقعی طاهر بن عاشور از لفظ "التحریر" را توضیح داد و به فرایند فکری و گفتمانی او برای بررسی آرای گذشتگان و جدا سازی آن پرداخت و معنای این لفظ را با گسترش دلالتی، آزاد سازی گفتمان از هر شک و شبهه خواند. امام طاهر بن عاشور در تفسیر خود بر آثار علمای گذشته از جمله کتاب ابن عطیه به نام "المحرر الوجیز" و "مفاتیح الغیب" فخر رازی، "الکشاف" زمخشری و دیگر آثار علمای بزرگ قدیمی بهره برد. ملاحظه‌ای که دکتر خلف الله بیان داشت، این بود که این اثر امام طاهر بن عاشور در واقع، اصلاحی بر آثار تفسیری گذشته بود و البته این بدان معنا نیست که همه میراث تفسیری اشتباه بود، اما او خواست که بهترین نگاه را ارائه و از آن دفاع کند. دکتر خلف الله در ادامه، به بحث درباره پایه‌های تفسیری بن عاشور از جمله اطمینان از ادله و براهینی پرداخت که مفسر برای استحکام‌بخشی منطقی به نگاه خود از آن بهره می‌گیرد. شیخ بن عاشور بسیار دقت می‌کرد و بر ادله و برهان‌های تفسیری قرآن کریم بسیار حریص بود، درست برعکس بسیاری از گذشتگان که تفاسیری ارائه کردند که گفته‌های قرآن را تخریب می‌کرد. پایه دوم، عقلانیت بود. بن عاشور هر عنصری که با عقل تعارض داشته باشد را به باد انتقاد می‌گیرد و با آن همراهی نمی‌کند و در نتیجه، می‌بینیم که قاطعانه، خرافات و اسرائیلیات را به دلیل تعارض با عقل رد می‌کند. او بسیاری از مواضعی که برخی از گذشتگان گرفته بودند را رد کرد و آن را خرافات نامید. سومین پایه، روش نظم قرآنی او بود. بن عاشور بر نشان دادن روابط ساختاری و انسجام آیات (نظم) اصرار داشت و این، کاری بود که عبدالقادر گرگانی انجام داده بود که در واقع، بن عاشور از نظریه او تأثیر پذیرفته بود. پایه چهارم، روش تحقیق زبانی بود. امام طاهر بن عاشور، عضو مجمع زبان عربی در مصر و دمشق بود و بر همین اساس، روی ارتباط روشمند آیات با یکدیگر به شدت تمرکز داشت، به طوری که انسجام متون آیات در آن ظاهر شود و با وجود تکرار کلمات، هیچ تناقضی در آن مشاهده نگردد و یک مجموعه منسجم را تشکیل دهد. پنجم، نگاه مقاصدی بود که بن عاشور در تفسیر خود بر آن تکیه می‌کرد که در اصل، به اهداف معنوی و اجتماعی مربوط می‌شد. دکتر خلف الله تأکید داشت که امام طاهر بن عاشور به واسطه شرح آیات، قصد داشت تا اهداف و مقاصد شریعت را شرح دهد و تلاش داشت تا بتواند از آن درس‌های اخلاقی و اجتماعی استخراج کند. وی همچنین در تفسیر خود، بر احادیث صحیح تکیه داشت و قاطعانه با احادیث ضعیف مخالفت می‌کرد. او در پذیرفتن احادیث سخت‌گیر بود، زیرا از پایه، روش امام مالک بن انس را در پیش گرفته بود.
دکتر نجم الدین خلف الله در پایان سخنانش انتقادات مهمی را نیز مطرح کرد. مهمترین اشکال او این بود که این تفسیر، یک تفسیر نخبگی است و با زبان کاملا علمی و اصطلاحی نوشته شده است و خواننده‌ای که از توشه گفتمانی کافی برخوردار نباشد، نمی‌تواند هرگز این اثر را درک کند. دوم اینکه بن عاشور درباره مفسران معاصر سکوت کرده است، زیرا بر اساس نگاه او، علم تنها در نزد پیشینیان بود و همه سخنان تفسیری هم‌قطارانش را نادیده می‌گرفت. ضمن اینکه او تفسیر خود را از مسلمات عقیدتی‌ای آغاز می‌کرد که آن را درست و غیر قابل خدشه می‌دانست، مانند اعتقاد او به روش اشاعری و فقه مالکی که آنها را جزء مسلمات تفسیری می‌دانست و از چارچوب آن خارج نمی‌شد.
 
سپس، آقای دکتر محمد علی میرزایی، پژوهشگر علوم قرآنی و عضو هیأت علمی دانشگاه جهانی المصطفی، به نقد تفسیر التحریر و التنویر شیخ طاهر بن عاشور پرداخت و سخن خود را با ملاحظات متعددی آغاز و در آن اشاره کرد که این اثری که شیخ طاهر بن عاشور ارائه کرده است، یک اثر معرفتی در قرن جدید ما و یک اثر استثنائی در تفسیر قرآن کریم است و یک تفسیر ویژه به شمار می‌رود که در جهان اسلام از جایگاه خاصی برخوردار است. دکتر میرزایی همچنین در سخنان خود انتقادات سازنده‌ای را به این اثر وارد کرد و در تبیین ویژگی‌های اصلی که این کتاب بر مبنای آن به رشته تحریر در آمد، دو بعد زبان ادبی و مقاصدی را به طور خاص مورد اشاره قرار داد. این استاد ایرانی دانشگاه اشاره کرد که طاهر بن عاشور در روش تفسیری خود، به صورت جدی بر بعد ادبی و گرایش به سمت مکاتب زبانی کلاسیک تمرکز کرد. دکتر علی میرزایی در اینجا بیان داشت که شبحی از مبالغه، در بعد ادبی و زبانی که طاهر بن عاشور از آن بهره جست، وجود دارد، زیر او در تفسیر خود به اشعار عربی که آن را دیوان العرب نامید اشاره کرد و در اینجا می‌توان گفت که اگر فهم قرآن کریم بر این علوم متوقف باشد، پس کسی که از این علوم بهره‌ای ندارد، باید چه کند؟ بنابراین پیش‌فرض این خواهد بود که چنین فردی هرگز قرآن کریم را نخواهد فهمید. این پژوهشگر قرآنی در ادامه سخنانش، از روشی که شیخ طاهر بن عاشور در تفسیر خود در پیش گرفت، ابراز نگرانی کرد که ربط دادن حجم گسترده‌ای از تفسیرش به این علوم باعث شده است که این علوم، به علوم اصلی قرآن تبدیل شوند در حالی که برخی از متفکران شرق‌شناس یا مسلمان، تلاش می‌کنند تا بعد از طرح دیدگاه دیگران درباره شعر که اصول تفسیر قرآن کریم شیخ طاهر بن عاشور بر مبنای آن بنا شده است، موقیعت شعر عربی را در ادبیات ضعیف کنند که به منزله وارد آمدن خدشه به اصالت قرآن کریم بروز و صحت آن را در نزد قرآء متزلزل می‌سازد و این امر، نقد تندی را به روشی وارد می‌کند که این شیخ مفسر در تفسیر خود به کار گرفت. دکتر علی میرزایی در ادامه سخنان خود اشاره می‌کند که به جای اینکه معنای قرآنی به واسطه مقابله بخشی از قرآن با بخش دیگر، یعنی تفسیر قرآن با قرآن حاصل شود، شیخ طاهر بن عاشور ادبیات را با وجود جایگاه مستحکمی که به عنوان یک علم داشت، به مرجعی برای فهم دلالت‌های قرآن کریم تبدیل کرد. این استاد پژوهشگر از نگاه خود بر ضرورت بازگشت به قرآن کریم و تمرکز بر سازوکار درونی قرآن برای فهم دلالت‌های آن تأکید کرد. دکتر محمد علی میرزائی در بخش دیگری از سخنان خود ملاحظه‌ای را مطرح کرد و در آن بیان داشت که تفسیر التحریر والتنویر به نظر او یک تفسیر اصلاحگرانه اجتماعی به معنی دقیق کلمه نیست و برخی دیگر از دانشمندان و علمای مسلمان مانند ابن بدیس در نقد روش شیخ طاهر بن عاشور به این نکته اشاره کرده‌اند، چرا که او تحت تأثیر روش زیتونی، دست به اصطلاح شرایط اجتماعی نزد. به عنوان مثال، در تفسیر بن عاشور، خواننده آن نگاه جهانی سوره‌های قرآن کریم را احساس نمی‌کند. وی همچنین نکته دیگری را به سخنان خود افزود و بیان داشت که به نظر او، این شیخ مفسر مرد مستند سازی در تفسیر خود نیست، چرا که برخی از ادعاها را در آن مطرح می‌کند اما را به صورت مستند اثبات نمی‌کند. اما در رابطه با مقاصد شریعت، باید گفت که روشی که شیخ بن عاشور در پیش گرفته است، روش مقاصدی اشعری است نه مقاصدی که بر عقل مبتنی باشد، بلکه روش مقاصدیِ مبتنی بر نقل است.
 
در پایان این جلسه، دکتر ابوالفضل خوش‌منش، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران نیز به اظهار دیدگاه‌ خود درباره تفسیر امام طاهر بن عاشور پرداخت و سخن خود را با اظهاراتی ناقدانه آغاز کرد که در آن ابتدا به ایجاد پایه‌های اشاره کرد که بُعد عقلانی و مقاصدی این تفسیر بر آن مبتنی است و سپس به امانتداری شیخ طاهر بن عاشور در حین ذکر آراء و دیدگاه‌های دیگران از اهل اسلام و شیعیان که آنها را رافضی نامید، گریز زد، به طوری که با وجود تندروی فکری که علیه این مذهب اسلامی داشت، اما از دیدگاه‌های آنها نیز استفاده کرد. دکتر خوش‌منش همچنین این سؤال را مطرح کرد که با اینکه شیخ بن عاشور در تفسیر برخی از آیات قرآن کریم از دیدگاه‌ علمای شیعه بهره می‌برد، پس منبع این صفاتی که درباره شیعیان به کار برده، چیست؟ این چه روشی در استناد علمی است؟ بلکه در اینجا باید به صورت دقیق‌تر در تفسیر آیات از طریق مقاصد عقلیه‌ای استفاده کنیم که ما را به نجات امت اسلامی، اصلاح اشتباهات آن و روشن‌ کردن تفکرات آن در چنین شرایطی قادر می‌سازد. دکتر خوش‌منش با وجود این نقد سازنده‌ای که نسبت به تفسیر شیخ طاهر بن عاشور انجام داد، باز هم آن را یکی از بزرگترین آثار علمی در حوزه تفسیری قرآن کریم خواند و بیان داشت هر خواننده‌ای که به این تفسیر مراجعه می‌کند، نکات مهمی را در آن می‌یابد، چرا که شیخ طاهر بن عاشور بر همان روشی تکیه کرد که شیخ اسد آبادی در پیش گرفته بود. با وجود تجاوزات و استعمار فکری که کشورهای اسلامی از شرق تا غرب با آن مواجه بودند، اما همیشه نخبگانی بودند که به دنبال راهکارهایی برای برافراشتن پرچم حق و بالا بردن جایگاه مسلمانان از طریق راه‌هایی بودند که در قرآن و شریعت اسلامی وجود دارد و بسیاری از آنها به توفیق هم می‌رسند و شیخ طاهر بن عاشور، یکی از این نخبگان تأثیرگذار بود. دکتر خوش‌منش تأکید کرد که طاهر بن عاشور مفسر، یک فرد دانشمند بود و در مسیر تفسیر اجتماعی حرکت می‌کرد. به نظر این استاد دانشگاه، توجه به چنین آثاری برای ایجاد تعاونی مشترک بین متفکران در مطالعه آثار علمای اسلامی و کارهایی که انجام دادند، ضروری است و ما باید روشی که علمای گذشته در پیش گرفتند را کامل سازیم. در حقیقت، امت اسلامی در نتیجه حملاتی که دشمنان انجام دادند، بسیار احساس شکست یا کاستی کرده است اما این دانشمندان و عالمان را به سان گلدسته‌هایی می‌بینیم که ساخته‌ شدند تا مسیر ما را به سمت اصلاح و پیشرفت روشن سازند.